Ngữ Pháp Việt Ngữ - Bài Giảng #1

Post date: Feb 18, 2010 5:50:3 PM

Giáo sư Trần Ngọc Ninh

Bài giảng #1, 2008-09-29.

(Lớp "Ngữ pháp Việt ngữ" do Giáo sư Trần Ngọc Ninh giảng hàng tuần vào mỗi tối Thứ Sáu tại Viện Việt-Học,

từ tháng 9 năm 2008 đến nay (01.2010) đã được hơn 50 bài giảng.

Dưới đây là bài giảng đầu tiên.)

Ngữ là gì? Mình cũng phải hiểu ngữ là cái gì. Chúng ta học đây là học ngữ pháp của Việt ngữ. Thế thì ngữ là gì? Chuyện đó cho đến năm 1912 mới được giải quyết, bởi vì ông Ferdinand de Saussure — những tên đó thì từ từ; tôi chỉ kể được một vài tên thôi chứ không kể được hết các tên là vì thứ nhất có khi tôi quên đi, thứ hai là vì lủng củng lắm, nhưng có những tên người cần phải nhớ — ông Ferdinand de Saussure là người Thuỵ Sĩ. Ông ấy chỉ dạy có một khoá ở Genève, cũng chỉ có mấy người ngồi nghe như thế này thôi, nhưng trong đó có hai người học trò của ông chép lại những điều ông nói, đến khi ông chết rồi thì in quyển sách đó ra. Sách đó gọi là Giáo trình về ngữ lí học đại cương, đánh dấu cho một thời đại dứt khoát. Trước đó, chưa có ngữ lí học đại cương nhưng bây giờ thì bắt đầu có một cái “ngữ lí học đại cương”, trong đó ông ấy có một phân biệt đầu tiên, là sự phân biệt giữa hai cái, tiếng Pháp là: parole (Anh: speech) và langue (tiếng Anh không dịch được; gọi là tongue cũng được nhưng ít người dùng, bây giờ dùng chữ language.) Language không phải là langue. Language là ngôn ngữ. Speech là lời, lời nói. Tôi nói thế này là lời. Các anh chị em nói chuyện với nhau ở nhà thì là nói ra những cái lời. Những lời đó nói ra theo một hệ thống và có những qui tắc ở trong đó, tức là cái langue. Từ trước đến nay ta chưa bao giờ có phân biệt đó. Khi tôi bắt đầu học lại những cái này thì tôi phải dịch ra tiếng Việt. Speech, parole, tôi dịch là lời, nhưng nếu dịch ra tiếng Hán thì tôi dịch là ngôn. Còn langue, tôi dịch là ngữ, tức là cái hệ thống của cả một xã hội nói một thứ tiếng hay cả một cộng đồng nói một thứ tiếng (cùng theo cả). Chúng ta tự nhiên nói tiếng mẹ đẻ, tức là nói cái ngữ Việt, hay nói theo Hán văn là Việt-ngữ, cái đó nếu nói [theo] tiếng Việt Nam là “tiếng Việt”. Nhưng cái “tiếng” Việt này nó phiền lắm, bởi vì “tiếng” chỉ nhiều cái quá: tôi đánh rơi cái gì xuống, nó gây ra tiếng động, đó cũng là tiếng; con chó kêu là tiếng chó sủa; tiếng người nói là tiếng mà tôi nghe thấy. Nhưng mà khi tôi nói “tiếng Việt” thì tôi lại chỉ “the Vietnamese language”. Thế thì dùng chữ “tiếng” nó lôi thôi lắm. Có khi tiếng có nghĩa là word: “Dùng cái tiếng này không đúng == Dùng cái chữ này không đúng.” Nếu như chúng ta nói chuyện với nhau thường ở nhà thì không sao cả, nhưng đi vào trong khoa học nào cũng vậy, vấn đề khó là phải dùng chữ cho chính xác để mọi người đừng hiểu lầm. Thế thì riêng một sự phân biệt đầu tiên này chúng ta đã thấy có chuyện khó khăn ở trong đó rồi.

Từ nãy đến giờ tôi nói về sự phân biệt của ông Ferdinand de Saussure. Phân biệt đầu tiên là sự phân biệt giữa parole và langue. Parole: mỗi người nói ra những lời, có thể là vô cùng tận những cái lời, chỉ một người nói thôi trong một đời người nói không biết bao nhiêu là lời, nhưng mà langue, tức là ngữ, thì gần như không thay đổi. Tôi nói “gần như không thay đổi” là vì thực ra ở trong thời gian nó có thay đổi, nhưng lâu lắm nó mới thay đổi, chẳng hạn như trong 50 năm tôi rời xa đất Hà Nội, tôi nghe người Hà Nội tôi vẫn còn hiểu được. Thế thì chuyện quan trọng là: langue là một hệ thống. Thế nào là hệ thống? Hệ thống là cái gì đóng, không ra ngoài, trong đó tất cả những nguyên tố liên hệ với nhau. Vấn đề của khoa học là tìm ra những cái gì ở trong đó mà nó làm thành từng loại, và nó có những cái liên hệ như thế nào. Bắt đầu từ đây người ta thấy rõ vấn đề đặt ra; người ta cố học từ cái ngữ, học thấy cái hệ thống của cái ngữ, rồi thì sau đó người ta sẽ đi dần dần và hiểu được cái lời, và có thể đi được xa hơn nữa là hiểu được lời văn, lời thơ, hay những cái còn cao xa hơn nữa. Nhưng cái căn bản chung cho tất cả mọi người là phải học về ngữ. Ngữ là cái hệ thống mà trong đó có những vật liệu hay nguyên tố — mà ta chưa biết là cái gì cả — những cái đó có loại chứ không phải là bừa bãi, thí dụ chúng ta trông vào tủ sách thấy có cái vàng, cái xanh, cái đỏ, cái tím, cái cao, cái thấp, nhưng chúng ta có thể nói rằng nó là những sách. Thế thì tất cả những cái này cũng vậy. Người ta phải biết nó là cái gì, xong rồi mới có thể đi tìm được những liên hệ giữa các cái với nhau.

Tôi [tạm] ngưng chỗ này một chút nhé, để nói với mọi người một chuyện khác nữa. Những điều này ai cũng biết hết cả, là vì chúng ta ai cũng nói tiếng Việt Nam hết. Có thể có những anh chị em ở đây nói tiếng Việt Nam còn giỏi hơn tôi, hay là nói một thứ tiếng Việt Nam nào đó giỏi hơn tôi; họ biết chữ Hán hơn tôi, đọc được những sách, những truyện mà tôi không đọc. Thành ra mỗi người đều có một ý tưởng nào đó về cái ngữ mà mình nói. Chúng ta nói tiếng mẹ đẻ, rồi chúng ta học tiếng Anh, học những tiếng khác nữa, có một phần nào chúng ta cũng so sánh, có sự tỉ giảo ở trong. Chúng ta cũng ngấp nghé nhìn ra được chút gì. Vậy thì ai cũng có những ý kiến hết. Điều mà tôi mong muốn là tất cả chúng ta trao đổi ý kiến, là vì chúng ta đi vào trong một địa hạt bắt đầu chúng ta đi học về cái đó, và có rất nhiều người đã học về cái đó ở trong nước, cũng như ở ngoài nước, nhưng mà tôi có những quan niệm khác, người ta có những quan niệm khác — cái đó về sau này gọi là những môn phái. Nhưng, bao giờ cũng vậy, có một cái nó đúng sự thực hơn; cái đó về sau sẽ thắng.

Tất cả vấn đề của khoa học là gì? Các anh chị em cần phải hiểu rằng không có một cái gì gọi là khoa học chính thống hết. Nhà nước không ăn thua gì chuyện đó hết; đảng phái, chính trị không ăn thua gì chuyện đó hết. Nó là chuyện của những con người muốn tìm hiểu. Và khoa học là gì? Khoa học là sự tìm hiểu liên tục từ đời này sang đời khác. Tìm cái gì? Tìm một cách hiểu, hay là một cái thấy có thể giảng giải được nhiều nhất và có lẽ là đúng nhất về cái thực tại trong đó tất cả mọi người đang sống. Cái thực tại đó có thể là vũ trụ, hay là cái gì đó, nhưng cái thực tại mà ta đang ở trong bây giờ là tiếng Việt Nam, nói đúng ra là cái ngữ Việt Nam. Chúng ta đứng trước một cái gọi là ngữ Việt Nam, hay Việt ngữ, chúng ta phải cố mà hiểu được nó. Là vì sao? Là vì chúng ta lúc nào cũng muốn hiểu cái thực nó là gì. Biết là cái đó rồi, biết là cái không khí rồi, nhưng mà không biết rằng ở trong không khí có bao nhiêu phần oxygen, bao nhiêu phần nitrogen, và có những khí khác, và có cả những chuyện ô nhiễm nữa… Thế thì cái chuyện không khí nó là cái gì không có bao giờ ai nắm được hết cả, đến khi chúng ta biết rồi thì chúng ta thấy rằng nó có những vấn đề, vậy thì chúng ta có thể có một đời sống trong sạch hơn, về phương diện vật chất, và những người có bệnh thì chúng ta có thể giúp đỡ họ được bằng cách cho họ dưỡng khí. Học ngữ pháp cũng thế. Học Việt ngữ cũng thế. Nó là tiếng mẹ đẻ, thì chúng ta cần phải làm cho nó trong sạch, cần phải làm cho nó đẹp, và chúng ta cần phải hiểu nó. Đó là chuyện chính.

Nhưng ngoài ra còn có không biết bao nhiêu vấn đề, mà vấn đề tôi đặt ra nhiều nhất là cái chuyện mà chúng ta đang sống trong một thời đại giao thời. Thời đại đó bắt đầu từ lúc có những người Hoà-lan, Bồ-đào-nha đến buôn bán ở Đà Nẵng, bắt đầu tiếp xúc với Tây phương, xong rồi họ đem súng ống sang họ bắn, họ lấy nước mình, xong rồi trải qua biết bao giai đoạn… Các anh chị em ở đây biết được một phần nhỏ, tôi biết được vài năm cái chuyện đó. Thế nhưng, chúng ta thấy rằng chuyện quan trọng là có một cái lãnh vực của sự sống họ hơn hẳn mình, cho nên họ thắng mình, thế thì mình làm sao làm chủ được lãnh vực đó mà không làm mất bản thân của mình? Tất cả những vấn đề đó đã đặt ra cho người Việt Nam hai ngàn năm về trước, khi quân Tàu sang đặt nền Bắc thuộc trên đất nước Việt Nam. Rồi tôi sẽ trở lại chuyện này để các anh chị em hiểu rõ hơn. Là vì tất cả những chuyện đó nó nằm ở trong ngôn ngữ ấy! Nó còn để lại những vết thương, vết thẹo trong ngôn ngữ ấy! Tất cả những cái đó chúng ta phải vượt qua, mà muốn vượt qua thì vấn đề quan trọng nhất là phải hiểu được tiếng mẹ đẻ của mình, xem thử nó có thể dùng được để đi vào trong lãnh vực chưa có người Việt Nam [đi vào], và người Việt Nam vào trong lãnh vực đó có vào nổi hay không: với thân thể, quần áo, trí óc của mình, mình có vào được những lãnh vực đó hay không? Vào đó, chiếm được lãnh vực đó rồi, trong một trăm hai trăm năm mình có thể ngoi lên được gần bằng trình độ của họ. Nhưng phải có cái điều kiện đầu tiên là cái tiếng mẹ đẻ này, mà chúng ta đã dùng trong mấy nghìn năm nay và gần như không có vấn đề gì cả, đã cho phép chúng ta làm ra những tác phẩm tuyệt đẹp như Cung Oán Ngâm Khúc, như Kim Vân Kiều, nhưng mà tại sao chúng ta lại mất nước? Tại sao chúng ta lại phải mất mấy triệu người để đi đến tình trạng hiện tại, mà tình trạng ấy cũng chưa phải là sáng sủa gì? Ngôn ngữ không phải là điều kiện độc nhất, nó là một trong những điều kiện trong đó mình phải làm chủ, và ở mỗi một thời đại tất cả mọi người đều có một bổn phận, một nghĩa vụ là làm thế nào để cho tiếng nói của mình nó là tiếng nói của thời đại này, chứ dầu rằng ông Nguyễn Du có tái sinh đi nữa thì ông cũng không cứu được nổi nước! Với văn tài của ông, ông ấy cũng chịu chết. Cho nên bổn phận là bổn phận chung, của tất cả mọi người.

Thế nào là thực nghiệm? Thực nghiệm nghĩa là thế này: dùng cái khối lời này, những dữ kiện này, người ta cố tìm ra những cái… gọi nôm na là “định luật”. Mỗi định luật mà người ta tìm ra là do đầu óc người ta nghĩ ra, tức là ở trong đó có một cái thuyết. Cái thuyết đó người ta nói ra, nó thành một định luật, hay một qui luật, hay một nguyên lí (gọi nó thế nào thì từ từ rồi tôi sẽ nói). Người ta đặt ra những cái đó qua sự nhận xét (observation) để đi đến một lí thuyết — tôi gọi là thuyết không thôi (có người gọi là “giả thuyết” này nọ…). Thuyết là theory. Luôn luôn, luôn luôn trong khoa học thực nghiệm là người ta làm theory, theory từng li từng tí một. Những theory nho nhỏ đi lên thành theory lớn. Mỗi một thuyết đó người ta lại phải nghiệm. Nghiệm nghĩa là gì? Nghiệm nghĩa là do thuyết này, người ta lại tìm ra nó có những hậu quả như thế nào, rồi nếu cần thì người ta bày ra những cái chuyện để xem rằng thuyết đó có đúng hay không. Bày ra chuyện nghĩa là làm những thí nghiệm. Và bây giờ corpus không phải là những chuyện của ông Nguyễn Du hay ông Nguyễn Gia Thiều viết ra nữa, mà là chuyện của tất cả các học viên này đặt ra đây này. Đặt ra một câu đi, theo cái thuyết mà tôi nói ra. Đặt ra một câu, xong rồi nghiệm xem rằng câu đó nó có chứng minh được cái thuyết hay không. Khi nào mà tất cả các thí nghiệm có thể chứng minh cho cái thuyết nhỏ này thì cái thuyết đó mình tạm gọi là nó đúng.

Nhưng có một vấn đề lớn nhất mà mọi người phải hiểu, là trong khoa học, luôn luôn người ta phải tìm ra cách để phá các thuyết, tức là phá những cái gì mà mình nghĩ ra, khi nào mà không thể phá được thì tạm thời coi thuyết đó là đúng. Chứ còn việc chính của khoa học bắt đầu từ nhà khoa học đặt ra thuyết là phải tìm cách phá thuyết của mình. Những cái đó, những người không làm khoa học không hiểu được. Khoa học là luôn luôn tự phá, phải phá cho đến khi nào dùng được thì lúc bấy giờ mới thôi. Lúc bấy giờ mới đặt ra một thuyết lớn. Tất cả những chuyện đó chúng ta phải làm. Thuyết lớn đó đặt ra rồi, thì chúng ta lại làm những thí nghiệm khác, hoặc là chúng ta sẽ áp dụng nó để làm việc. Nó có nhiều chuyện ở trong đó lắm. Có những cái người ta gọi là khoa học thuần tuý — khoa học mà người ta nghĩ rằng chỉ có thuyết không thôi.