Khi Nàng Thơ Nói Tiếng Ý
- Đàm Trung Pháp -
Tâm Tình Người Viết: Trong số những ngôn ngữ tôi đã học hỏi, tôi mê tiếng Ý nhất vì lối phát âm nghe thật sướng tai của nó, với năm mẫu âm căn bản "a", "i", "u", "e" và "o". Ba âm đầu phát âm như tiếng Việt, và hai âm sau cùng thường phát âm giống "ê" và "ô" trong ngôn ngữ chúng ta. Những mẫu âm nhiều nhạc tính này xuất hiện ê hề trong mọi vị trí, nhất là các âm "i" và "e" ở vị trí sau cùng của các danh từ và tính từ số nhiều. Khi hai tình nhân người Ý muốn cho nhau biết rằng họ yêu nhau lắm lắm thì họ thốt lên "Amore mio, io ti voglio molte bene", nghe có khác nào một câu ca thánh thót? Động từ "voglio" phát âm là vô-li-ô (chữ "g" coi như thừa) thực ra có nghĩa là "tôi muốn" đấy, bạn ạ. Thêm vào đó là những kết hợp rất êm tai của một số tử âm và mẫu âm, chẳng hạn khi tử âm "s" nằm giữa hai mẫu âm (như trong hai chữ "musicale" và "melodioso") thì nó phát âm như âm "d" trong chữ "du dương" của chúng ta; tử âm "c" khi đi với "i" và "e" thì đọc như "chi" và "chê" trong tiếng Việt; và các âm tiết "gia" và "gio" được phát âm mạnh mẽ đôi chút hơn là "gia" và "giô" trong tiếng Việt. Thực vậy, khi muốn diễn tả ý nghĩ "Trong vườn hoa văn chương Ý có nhiều thi nhân trữ tình" thì người dân thành phố La Mã sẽ rót mật vào tai người nghe như thế này: "Nel giardino letterario d’Italia ci sono molti lirici". Mới chỉ nghe người thường nói tiếng Ý mà đã mê như thế thì khi Nàng Thơ nói tiếng Ý không hiểu mình còn mê đến đâu! Tôi đã tìm đọc một số thơ trữ tình của các đại danh Cavalcanti, Dante, Petrarca, Boccaccio, và Tasso. Đó là những bài thơ diễm lệ, đau khổ nhiều hơn sung sướng, được làm mặn nồng thêm lên vì bóng giáng những giai nhân mang tên Beatrice, Francesca, Laura, Fiammetta, và cả một nữ mục tử không tên. Vì chưa bao giờ thấy hình ảnh các nàng thơ ấy trong sách vở, tôi đành phải tưởng tượng ra nhan sắc họ vậy. Các nàng hao hao Nữ Thần Ái Tình Venere (Vệ Nữ) trong thần thoại La Mã chăng? Hay các nàng từa tựa minh tinh màn bạc Gina Lollobrigida khi còn son trẻ? Chỉ có Trời biết. Mời bạn cùng tôi thưởng thức một chút thơ trữ tình Ý ngữ, trong đó thấp thoáng những bóng giáng yêu kiều đã một thời làm cho những nhà thơ ấy đứng ngồi chẳng yên.
Xin bắt đầu với Guido Cavalcanti (1260-1300), bạn thân của thi hào Dante. Cavalcanti là thủ lãnh trường phái "Dolce stil nuovo" tức là "lối viết mới ngọt ngào" mà chủ đích là để tán dương phụ nữ. Tán dương phái đẹp thực ra đâu có gì mới mẻ, nhưng cái "mới ngọt ngào" của trường phái Cavalcanti là niềm tin rằng tình yêu chỉ có thể phát sinh trong những con tim hào hiệp cao nhã và phái đẹp chính là những thiên thần giáng thế để cứu độ các đấng mày râu! Như vậy, tình yêu dành cho một phụ nữ cũng là tình yêu dâng lên Thượng Đế. Cavalcanti làm nhiều thơ, nhưng những bài hay nhất của ông lại là những bài ngăn ngắn trong đó triết lý khô khan bị quên lãng mà chỉ còn những tình ý cá nhân chan chứa. Bài thơ "In un boschetto" quả là một tuyệt chiêu nói về cuộc gặp gỡ như mơ giữa thi nhân và một nữ mục tử trong rừng. Yếu tố thành khẩn và bộc trực trong cảm nghĩ của cô mục tử trong bài thơ làm người đọc khó quên được nàng. Nàng diễm lệ như thế này thì còn ai hơn được nàng:
In un boschetto trova pasturella
Piu che la stella -- bella al mi parere.
Trong rừng nhỏ gặp nàng mục tử
Đẹp hơn cả sao trời – nàng đứng trước mặt tôi.
Tóc vàng óng ả, da thịt hồng tươi, đôi mắt long lanh tình ái, nàng đang chăm sóc đàn cừu non. Mà gợi cảm thay:
E, scalza, di rugiada era bagnata,
Cantava come fosse innamorata.
Và đi chân không, ướt đẫm sương mai,
Nàng hát ca như say hương tình ái.
Thi nhân choáng váng, chào nàng làm quen và muốn biết nàng có ai đi cùng với nàng không. Dịu dàng nàng thưa:
Che sola sola per lo bosco gia.
Rằng cô đơn cô độc em băng rừng.
Rồi như đã quen thi nhân từ lâu, nàng thỏ thẻ cho biết mỗi khi nghe tiếng chim ca nàng lại thầm ước có được người yêu. Dịp may tới rồi, thi nhân tự nhủ, vì nàng còn lẻ bóng mà chim chóc lại đang ca hát tưng bừng. Chàng thử lửa:
Merzè le chiesi sol che di baciare
E d’abbracciare – le fosse’ n volere.
Tôi chỉ cầu xin ân huệ hôn nàng
Và ôm nàng – nếu nàng ưng thuận.
Nắm tay thi nhân, nàng cho biết trái tim đã trao chàng đó. Tay đan tay, họ đi dưới những cành cây tươi tốt, quanh chân họ hoa sắc muôn màu. Nàng chẳng còn là mục tử tầm thường nữa đâu:
E tanto vi sentio gioia e dolzore
Che dio d’amore – parmevi vedere.
Từ nơi đây với biết bao vui thú
Thần tình yêu – đích thị nàng rồi.
Người dân Ý yêu bài thơ "In un boschetto" bất hủ này của Cavalcanti vì tác giả đã thần thánh hóa một cách kỳ diệu một phụ nữ không quyền quý cao sang.
Khi mới chín tuổi đầu, Dante Alighieri (1265-1321) đã gặp Beatrice là cô bé gái cùng tuổi bên lối xóm, đẹp cả người lẫn nết như một thiên thần. Từ phút đó trở đi, ái tình ngự trị linh hồn của cậu bé mà sau này trở thành một thi hào của nhân loại. Beatrice về sau lấy một một chủ ngân hàng giàu có, và có lẽ nàng cũng chẳng bao giờ biết đến mối tình lặng lẽ mà Dante đã trọn vẹn dành cho nàng. Sau khi cành thiên hương Beatrice thoắt gẫy lúc 24 tuổi đời, Dante sáng tác tuyển tập "Vita Nuova" tức là "Cuộc Đời Mới" để ca tụng nàng như một niềm hứng khởi vô biên. Nàng trở thành một thứ mặc khải thần linh đã hướng dẫn Dante trên Thiên Đàng đến nơi gặp Thượng Đế trong đại tác phẩm "Divina Commedia" của Dante. Trong một cảnh của tác phẩm để đời này, kiều nữ Francesca bị đầy đọa tơi bời hoa lá dưới địa ngục. Khác hẳn Beatrice, Francesca là một nhân vật rất "người" với những nét yếu đuối mong manh của một phụ nữ. Nàng trẻ đẹp duyên dáng mà lại bị bó buộc lấy một người chồng vừa già vừa vô duyên vừa xấu trai. Trái tim Francesca sau đó đã dành cho người em chồng hào hoa mang tên Paolo, trong dịp họ cùng đọc chung câu chuyện về nụ hôn say đắm bất chính giữa hiệp sĩ Lancelot và hoàng hậu Guinevere (vợ vua Arthur). Cùng đọc tới đoạn gây cấn đó, chị dâu Francesca và em chồng Paolo cũng ... hôn nhau vũ bão như trong sách. Tội lỗi bắt đàu từ đó. Khi khám phá ra mối tình bất chính, người chồng bị mọc sừng đã giết cả hai. Lúc đền tội dưới địa ngục, Francesca nhớ lại dây phút nàng và Paolo sa ngã:
Quando leggemmo il disiato riso
Esser baciato da cotanto amante,
Questi, che mai da me non fia diviso,
La boca mi baciò tutto tremante.
Khi đọc đến miệng cười đam mê của bà
Được người tình phủ kín bằng nụ hôn,
Thì chàng, người đã kết với tôi làm một,
Hôn miệng tôi mà run rẩy thân mình.
Một đại danh nữa trong văn chương Ý là Francesco Petrarca (1304-1374). Thi hào này mở ra một kỷ nguyên mới cho văn chương mà đặc trưng là mến mộ thiên nhiên, say sưa thế tục, nhưng cũng có nhiều trăn trở trong hồ nghi và mâu thuẫn. Ông làm nhiều thơ bằng tiếng La-tinh khiến ông danh tiếng lẫy lừng, nhưng dân chúng mến mộ ông nhiều hơn vì những bài ca trữ tình hoa mỹ viết bằng tiếng Ý được hậu thế góp lại thành tập "Canzoniere". Tập thi ca đó để tặng nàng Laura, cũng là một thứ người tình lý tưởng. Chỉ biết khi thi nhân gặp Laura thì nàng đã có chồng. Laura là căn nguyên cho cả thú vui lẫn khổ đau cho Petrarca. Nàng như trói buộc người thơ bằng sợi dây vô hình, đánh thức dậy trong chàng những đam mê thác lũ, và làm cho chàng quên đi cả Thượng Đế. Cả một vấn nạn, vì:
Guerra è il mio stato, d’ira e di duol piena;
E sol di lei pensando ho qualche pace.
Tâm trạng ta: chiến tranh, hờn căm, phiền não;
Và chỉ nghĩ đến nàng ta mới được bình an.
Khó có lời than van nào thống thiết hơn hai câu thơ sau đây của Petrarca:
Mille volte il di moro e mille nasco;
Tanto dalla salute mia son lunge!
Nghìn lần mỗi hôm ta chết đi và sống lại;
Cứu rỗi ơi, ta xa cách muôn trùng!
Nếu Dante có Beatrice và Petrarca có Laura làm nguồn thơ thì Giovanni Boccaccio (1313-1375) có Fiammetta để vì nàng mà làm thơ tình lai láng. Không ai biết rõ tông tích Fiammetta; có thể nàng có máu vua chúa trong người. Nhưng nàng oái oăm lắm: trước hết nàng khước từ trái tim Boccaccio, rồi nàng chịu yêu chàng, để rồi sau cùng phản bội chàng! Khi còn yêu nhau, nàng khả ái, nhu mì, chiều lòng thi nhân hết mực. Mùa xuân đến, nàng dạo gót trên bãi cỏ xanh đầy hoa thơm khoe sắc. Phong cảnh hữu tình khiến Fiammetta chợt nhớ tới Boccaccio, người mà:
Ha presa e terrà sempre, come quella
Ch’altro non ha in disio ch’e suoi piaceri.
Có em hôm nay và mãi mãi
Chỉ khát khao được thỏa mãn lòng chàng.
Lúc ấy thi nhân đi vắng, Fiammetta thở dài não nuột và gọi tên chàng cho đỡ nhớ. Kỳ diệu thay, khi yêu nhau say đắm người ta dường như có thần giao cách cảm:
Il qual, come gli sente, a dar diletto
Di sè a me si move e viene in quella
Ch’i son per dir: Deh vien, ch’i non desperi.
Chàng như thấu lòng em, để ban lạc thú
Từ chàng sang em, nên hiện ra lúc ấy
Trước khi em kịp nói: Đến với em, nhớ quá đi thôi.
Mối tình đẹp như mơ ấy chẳng bền lâu. Hãy tưởng tượng nỗi lòng tan nát của Boccaccio khi cô Fiammetta lộng lẫy nhan sắc đó nỡ bỏ chàng vì một người khác có địa vị và tiền bạc hơn nhà thơ chung thủy!
Sau hết, xin mời bạn gặp nhà thơ Torquato Tasso (1544-1595) tài hoa tuyệt trần nhưng cũng bất hạnh vô song. Tasso khét tiếng với thiên anh hùng ca "Gerusalemme Liberata", nhưng người đời lại thích đọc những bài thơ tình của ông hơn. Vị thiên tài này bị bệnh tinh thần, nhiều phen phải cột chặt chân tay trong nhà thương điên, hậu quả của một tự ti mặc cảm nghiệt ngã. Tasso thương yêu vô vọng một giai nhân, cũng mang tên Laura, thuộc loại lá ngọc cành vàng. Trong một bài thơ tặng nàng, Tasso chơi chữ ngoạn mục, dùng tên nàng để gợi ra chữ "aurora" (bình minh) và "l’aura" (gió mát):
O bella e vaga Aurora
L’aura è tua messaggera, e tu de l’aura
Ch’ogni arso cor ristaura.
Hỡi Bình Minh diễm kiều duyên dáng
Gió mát là sứ giả cho em, và em cho gió mát
Làm hồi sinh tim tan nát vì ai.
Nhưng Laura chỉ là giấc mơ cho Tasso mà thôi. Trong bài thơ "Un’ ape esser vorrei" trích dẫn dưới đây, chúng ta sẽ thấy một Tasso tuyệt vọng toan tính trả thù người trong mơ, mà lại trả thù nàng một cách rất khêu gợi, rất nên thơ. Xin bạn coi bài thơ ấy như một lời tạm biệt, một lời "arrivederci" với Nàng Thơ Nói Tiếng Ý nhé:
Un’ ape esser vorrei
Donna bella e crudele
Che susurrando in voi suggesse il mèle
E, non potendo il cor, potesse almeno
Pungervi il bianco seno
E’ n si dolce ferita
Vendicata lasciar la propria vita.
Ta muốn là con ong
Hỡi giai nhân ác độc
Thì thầm ta sẽ hút mật trong em
Vì không đốt được tim em, ít nhất
Ta sẽ chích ngực em trắng ngần
Để rồi trong vết thương ngọt ngào ấy
Ta bỏ cõi đời, rửa hận cho nguôi.
