BS. Nguyễn Khắc Minh

Có câu dùng thuốc tựa dùng binh

Quan trọng vô cùng việc tử sinh

Đến bậc Thái Y còn thiếu sót

Huống mình non kém lý chưa tinh

Chỉ muốn người đời không có bịnh

Lãn Ông Tâm Lĩnh

1- Sau 10 năm biên soạn, Lãn Ông hoàn thành vào năm 1770 một bộ y thư lấy tên là Lãn Ông Tâm Lĩnh, còn được gọi là Y Tông Tâm Lĩnh hay Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh.

- Y Lý

- Bịnh Lý: Nội, Ngoại, Phụ, Sản, Nhi

- Trị Liệu Học

- Dược Học

- Bịnh Án

- Dưỡng Sinh

- Y Huấn

    Về Trị Liệu Học (Phương Tễ Học)

- Tâm Ðắc Thần Phương: 70 phương thuốc hiệu nghiệm trong Phùng Thị Cẩm Nang.

- Y Phương Hải Hội:  234 phương thuốc cổ truyền.

- Bách Gia Chân Tàng:  600 phương đơn giản của tiên y và trong dân gian cho nội, nhi, chấn thương, cấp cứu.

- Hiệu Phỏng Tân Phương: 29 phương sáng chế và hiệu nghiệm cho các trường hợp khó khăn.

Về Dược Học
   

- Dược Phẩm Bị Yếu (150 vị thuốc chính và thường dùng)

- Lĩnh Nam Bản Thảo

- 496 vị trong Nam Dược Thần Hiệu của Tuệ Tĩnh

- 305 vị được Lãn Ông tìm tòi và phát hiện thêm

Thuốc thang sẵn có khắp nơi,

Trong vườn, ngoài ruộng, trên đồi, dưới sông.

Hàng ngàn thảo, mộc, thú, trùng,

Thiếu gì thuốc bổ thuốc công quanh mình

       Về Bịnh Án

Những lời tâm tình của Lãn Ông

- “Trong việc chữa bệnh, tôi từng ứng biến ðể ðối phó với bệnh tình, chuyển nặng ra nhẹ, cứu chết lấy sống được bao nhiêu trường hợp mà vẫn có những chứng phải bó tay đợi chết cũng không phải là ít”.

- “Tôi không tự thẹn với trình ðộ thấp kém trong việc cứu người cho nên ngoài những “Dương án“ lại chép thêm một tập kể lại những lời khó nói ra được, gọi là “Âm án“.

- “Mong những bậc trí thức có chí làm thuốc sau này, khi thấy những chỗ hay của tôi chưa đáng bắt chước, nhưng thấy chỗ dở của tôi cần phải lấy làm gương, không nên quá yêu tôi mà bảo: chỉ chữa được bệnh mà không chữa được mệnh. Thì đó mới là cái may cho đạo y“.

Mục bịnh án gồm có:
                  

- Y dương án ghi lại hồ sơ bịnh án của những bịnh nhân nặng nhưng qua khỏi

- Y âm án ghi những trường hợp thất bại trong điều trị, bịnh nhân tử vong.

- Thượng Kinh Ký Sự: y án khi được triệu vào Thăng Long để chữa bịnh cho thế tử Trịnh Cán, và thân phụ Trịnh Sâm.  

Về Dưỡng Sinh

- Vệ Sinh Yếu Quyết Diễn Ca, với những đề mục:

    Thiên nước uống           Thiên ăn uống

Thiên phụ nữ

- Nữ Công Thắng Lãm: dạy về nữ công, gia chánh.

    Y Huấn:

Tại Hương Sơn, Lãn Ông mở lớp đào tạo, với những lời tâm huyết được học trò ghi chép lại như sau:

- “Phàm học thuốc, phải luôn luôn trau dồi nghiệp vụ: khi có chút thời giờ nhàn rỗi, nên luôn luôn nghiên cứu sách thuốc xưa nay, luôn luôn phát huy biến hóa thâu nhập được vào tâm, thấy rõ được ở mắt, thì tự nhiên ứng được vào việc làm mà không phạm sai lầm“.

- “Ðã là thầy thuốc thì nên nghĩ đến việc giúp người, không nên vắng nhà lâu ðể tìm vui thú riêng như đi chơi ngắm cảnh, mang rượu lên núi uống chơi, vì nhỡ có bệnh cấp cứu, người ta tìm thầy không gặp kịp, hại đến tính mạng con người“.

- “Chữa bệnh phải toàn diện. Khi đến xem bệnh ở những nhà nghèo túng hay những người mồ côi góa bụa hiếm hoi lại càng nên chăm sóc đặc biệt, vì những người giàu sang không lo không có người chữa, còn những người nghèo khó thì không đủ sức đón thầy giỏi, vậy ta nên để tâm một chút, họ sẽ được sống một ðời… Những người con thảo, vợ hiền, nghèo mà mắc bệnh, ngoài việc cho thuốc, lại tùy sức mình mà chu cấp cho họ nữa, vì có thuốc mà không có ăn, thì cũng vẫn đi đến chỗ chết. Cần phải cho họ được sống toàn diện, thì mới đúng là nhân thuật“.

Và được đúc kết trong y huấn:
                   

- Cứu bịnh như cứu hỏa

- Luôn luôn học hỏi để làm tròn bổn phận

- Hết lòng lo cho bịnh nhân, nhất là người nghèo, cô nhi, quả phụ.

- Không cầu mong danh lợi

- Không phân biệt giàu nghèo

- Kính trọng bịnh nhân, nhất là phụ nữ.

Quên mình cứu chữa người ta,

Ngoài ra tất cả đều là phù vân.

- không chấp nhận hai chữ số mạng, coi tử vong là một đau thương chung cho mọi người liên hệ đến bịnh nhơn. Đây là tiếng chuông cảnh tỉnh cho y sỹ thời đó và ngay cả bây giờ, vì Á Đông thường dùng hai chữ số mạng để an ủi người và ta. Lời dạy này phải là một động lực đòi hỏi người thày thuốc tích cực suy tư, khi thất bại thì phải phân tách tìm hiểu nguyên nhân, nhận ra những sơ xuất hay yếu kém, để trau dồi khả năng phục vụ của mình. Có như vậy thì y học mới vươn lên đến những tầng cao mới.

Vì vậy, Lãn Ông Tâm Lĩnh là 1 bộ y thư toàn diện, về cả điều trị và phòng ngừa:

• luân lý tuyệt vời của dân tộc: biết ơn thày dạy dù chỉ được học qua sách vở.
• Lãn Ông Tâm Lĩnh không phải là mớ lý thuyết suông, mà có tri hành hợp nhất, đã được thực tiễn chứng minh lý luận. Đây chính là tính cách khoa học, chứng nghiệm của nền Y Học Dân Tộc Việt Nam.

Tuy tác phẩm của hai vị y tổ có nhiều khác biệt, vì sống xa nhau trên hai chục thế kỷ, nhưng Hippocrates và Lãn Ông có nhiều điểm tương đồng:

• về nước uống thì ”nước sông nước suối cũng chưa an toàn, cần được sát trùng” (bằng canh châu, quán chúng, hùng hoàng, nghể răm).
• dùng vôi bột rắc vào phân và đàm của người bị bịnh lao
• nấu chín đồ ăn thức uống, tránh xa nơi có bịnh để đề phòng dịch tả
• và sau khi thăm bịnh nhân bị bịnh đậu mùa, Lãn ông thay hết quần áo, đun sôi, trước khi ăn.

• Trong thế kỷ 18, Việt Nam có một đại danh y là Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, một ngôi sao sáng ngời trên nền trời y học, và là niềm tự hào của tất cả chúng ta.
• Lãn Ông là Y Tổ của Y Học Việt Nam, vì đã dày công soạn ra bộ Lãn Ông Tâm Lĩnh, nền tảng của Y Học Dân Tộc, một y học chính thống, toàn diện, khoa học và đại chúng. Đây cũng là một bách khoa y thư, tiên tiến thời đó, của Việt Nam và cho toàn thế giới.
• Chúng ta - trong và ngoài y giới - cần học hỏi Lãn Ông Tâm Lĩnh, để phòng bịnh, chứng nghiệm và phát huy thêm. Không nên phân biệt Tây, Đông hay Nam Bắc Y, vì chỉ có một nền y học, y học của nhân loại; và y học này phải hiệu nghiệm, trong tầm tay và không tốn kém cho gia đình bịnh nhân.
• Ngoài những kiến thức về y, chúng ta còn học hỏi được về tâm tư và con người của Lãn Ông. Những lời tự thuật ở trên, những lời dạy chí tình…quả là tấm gương để chúng ta tự soi lại lòng mình, dù ở trong bất cứ ngành nghề nào.

Kết luận gì đây, sau khi đã tóm tắt như trên.

Tiêu đề có 4 chữ Hải Thượng Lãn Ông thì xin đúc kết bằng cách tìm hiểu thêm về danh xưng qua tiếng Hán Nôm này. Âm điệu nghe có vẻ tên của một danh y Bắc phương, như Hoa Đà Biển Thước ; nhưng ngược lại và cho chúng ta cả một kho tàng ý nghĩa.

Hải Thượng thì dễ hiểu, vì lấy từ sinh quán là phủ Thượng Hồng của tỉnh Hải Dương.  Phải chăng Lê  Hữu Trác tha thiết với quê cha đất tổ và muốn hai địa danh này luôn luôn đi theo và nhắc nhở mình.

Còn Lãn Ông hay ông lười biếng ?. Yveline Féray - môt nữ văn sĩ Pháp đã xuất bản năm 2000 cuốn sách về Lãn Ông - Monsieur Le Paresseux -  sau 10 năm tìm hiểu, đã kể lại là thế tử Trinh Cán có hỏi Lãn Ông về biệt hiệu này. Lãn Ông thưa rằng muốn lười vì không còn phải chữa bịnh nữa. Đây cũng là nguyện ước “mong người đời không có bịnh” ở trên, một y khoa phòng ngừa hay y học thượng thừa.

Ngoài ra còn có một chi tiết khác đáng chú ý. Sau khi qua khỏi bịnh nặng ở Nghệ An, và quyết tâm theo về y, thì Lê Hữu Trác được Hải tướng quân nhà Trịnh cho sứ giả đến Hương Sơn Hà Tĩnh mời trở lại quân ngũ, vì cần đến tài điều binh khiển tướng của mình. Nhưng người từ chối, lấy biệt hiệu là Lãn Ông, làm nhà ở ven rừng để hết sức hết lòng cho y nghiệp. Danh xưng lười biếng ở đây cũng có thể là đối với binh nghiệp, vì không muốn làm danh tướng chút nào.

Phải chăng Lê Hữu Trác chọn danh hiệu Hải Thượng Lãn Ông là để nói lên lòng yêu nước và yêu đồng bào, hai tình cảm quan yếu trong đời. Và chính hai tình cảm này là nguyên động lực mãnh liệt để Lãn Ông mở đường khai lối, cho ra đời bộ y thư Tâm Lĩnh - một lâu đài Y học đồ sộ sáng ngời của Việt Nam - để gìn giữ sức khoẻ của đồng bào và đẩy lui bịnh tật, cho thế hệ đương thời và mai hậu.

Tham khảo:

• Hải Thượng Y Tôn Tâm Lĩnh. Khai Trí xuất bản, 1972
• Thân Thế và Sự Nghiệp Y Học của Hải Thượng Lãn Ông. Nhà Xuất Bản Thể Dục và Thể Thao 1970
• Hoàng Đế Nội Kinh. Hành Giả Minh Thiền phiên dịch và dẫn giải.
• Hippocrates. Wilkipedia
• The Death of George Washington, 1799," EyeWitness to History, www.eyewitnesstohistory.com (2001).

Lê Hữu Trác (1720-17