TRẦN
NGỌC NINH
[Tình Thương, Số 5, Tháng Năm
1964]
Socrate / Tô Cách Lạp Để, là một
hiền triết Hy Lạp sống ở thế kỷ thứ IV trước TC; Tăng Tử là một học trò
của
Khổng Tử đã chép lại lời giảng của Khổng Tử thành sách Đại Học là một
trong Tứ
Thư của Nho Giáo; Abélard, học trò của St Anselme, giảng độc viên danh
tiếng
của Đại Học Paris lúc khởi thủy, thế kỷ thứ XII; Merleau- Ponty, là giáo
sư
triết học đương thời ở Collège de France , Pháp; Conant, viện trưởng Đại
học
đường Harvard, Mỹ mới hồi hưu.
Một buổi tối mùa Thu năm Nhâm Dần,
cùng với vài người bạn họp nhau trong phòng sách: áp vào bốn bức tường
là những
giá sách uy nghi: những rặng sách chuyên môn còn thơm mùi giấy mới vững
vàng
đứng với những kinh truyện cổ xưa; triết lý sát cánh cùng khoa học, văn
nghệ
sánh vai với học thuật. Câu chuyện tự nhiên cũng lên tới những vùng cao
rộng, ở
đó chỉ có những luồng gió tinh thần. Mọi người thành ra Socrate, Tăng
Tử,
Abélard, Merleau-Ponty và Conant.
GIỚI
THIỆU
Socrate:
Từ
tôi đến các bạn, cách xa nhau hai
mươi bốn thế kỷ. Trên địa hạt về sự hiểu biết của ngoại vật, sự tiến bộ
thực sự
là khủng khiếp, và một người Hy Lạp cổ tỉnh dậy như tôi sau một liều
thuốc độc
quá mạnh, cũng phải nhận rằng có sự tiến bộ trong lịch sử. Nhưng tôi
không hay
đã có gì thay đổi trong tâm hồn của người ta? Và cái học đời nay khác
trước
những gì?
Abélard:
Ba
trăm năm sau Tô Phu tử, ở
nước Do Thái Thiên Chúa đã hiện ra, lấy tinh thần để linh hóa tâm hồn
của người
ta. Và đến đời tôi, Abélard, những Đại học đường đã mọc ra, ở Paris, ở
Oxford
và khắp Âu Châu, để tất cả mọi người có thể cùng nhau bình luận về những
vấn đề
tinh thần.
Tăng
Tử: Trước Tô tiên sinh ít lâu, ở Á Đông
có Khổng Khâu mà chúng tôi, những người được nghe lời nói của Người cũng
như
ngàn đời về sau, đều gọi là Phu Tử. Khổng Phu Tử đã đem cái Đại Học của
Người
và truyền dạy lại cho các sĩ phu ở Phương Đông, và tôi, Tăng Tử chép lại
những
câu nói của Người.
Socrate:
Đại
học là gì? Cả hai bạn đều nói
đến Đại học. Trong đời tôi chỉ biết có một cái học, để thành người
thiện, để
đạt được cái chí thiện của người. Đại học của Khổng Khâu khác chăng? Đại
học
của Abélard khác chăng? Tinh thần Đại học ngày nay khác chăng và đã đạt
được
tới mức nào, các bạn của đời bây giờ có thể cho chúng ta cùng biết
không?
Merleau-Ponty:
Tôi
là một triết gia người Pháp sinh
sau Platon, học trò của Socrate, nhiều lắm và cũng sau cả Karl Marx mà
bóng
hình còn in trong thời đại.
Socrate:
Marx,
phải chăng là người đã lộn
ngược biện chứng pháp?
Merleau-Ponty:
Có
thể, nhưng không phải là biện
chứng pháp của Socrate, mà là biện chứng pháp của Hégel kia.
Socrate:
Vậy
thì ta không nói tới nữa. Còn Bạn?
Conant:
Tôi
là Conant, James B. Conant,
chuyên môn về giáo dục ở Đại học đường Harvard, tỉnh Boston, Hoa Kỳ.
ĐẠI HỌC LÀ GÌ ?
Socrate:
Hay
lắm, tất cả các Bạn đều là người
Đại học. Hai ngàn bốn trăm năm Đại học gần như là liên tục tất nhiên
phải là
một cái gì soi sáng cho loài người. Nhưng riêng tôi vẫn không biết Đại
học là
gì cả. Hồi sinh thời, tôi khoác một tấm áo vải thô và đi khắp mọi nơi,
đường
phố, hội hè, trong tiệm bán hàng hay nơi chợ búa, ở sân vận động cũng
như sau
một bữa tiệc với bạn bè, chỗ nào cũng có thể là chỗ để học. Đại học cũng
thế
chăng?
Tăng
Tử: Khổng Tử có trường, nhưng ra khỏi
trường chỗ nào cũng có thể là trường cả. Xe của Phu tử ở đâu thì đạo ở
đó. Phu
tử đã truyền Đại học cho môn đồ trong một lúc dừng bước luân lưu, nhân
một câu
hỏi về Lễ giáo.
Conant:
Tất
cả mọi sự đều đã khác. Đại học
ngày nay trước hết là một trường sở.
Socrate:
Nếu
thực như vậy, phải chăng Đông và
Tây đã có thể gặp nhau được, nhưng xưa và nay thì không thể cùng chung
quan
niệm?
Merleau-Ponty:
Tô
hiền triết lại trào lộng rồi. Một
phải chăng cũng là nhiều, và trong cái xưa phải chăng đã có cái nay ? Ở
thời
buổi này, tả cũng có thể gặp được hữu thì không có cái gì không gặp được
nhau.
Ngay sau đời Socrate, Platon cũng đã mở trường, và ngay sau Platon,
Aristote cũng
lại mở trường.
Abélard:
Nhưng
Academia của Bá Lập Đồ /
Platon và Lycoeum của Á Lịch Tư / Aristote có phải là những Đại học
đường theo
nghiã ngày nay không?
Merleau-Ponty:
Điều
ấy dĩ nhiên là không rồi. Không
có một học đường nào ở thời Thượng cổ mà có thể gọi bằng chữ Universita
như
những Đại học bắt nguồn từ thời Trung cổ và đang nảy nở khắp nơi trên
thế giới
ngày nay. Abélard chắc có thể nói cho chúng ta biết những trường Đại học
khi
mới phôi thai như thế nào?
Abélard:
Trường
Đại học Paris bắt đầu bên lề
đường, không có nhà để học, gần như không có bàn ghế để ngồi, và sinh
viên với
giáo sư đàm luận trên rơm rạ.
Socrate:
Sự
khác biệt với những trường Thượng
cổ ở đâu?
Abelard:
Trước
hết là khác nhau ở người dạy.
Trong thời Khổng Khâu cũng như ở Cổ Hy lạp, mỗi trường có một Phu tử;
lời thày
dạy là thánh ngôn, học trò vấn và thầy giảng.
Merleau-Ponty:
Và
ngay khi diễn trình biện chứng,
Phu tử cũng vẫn nói một mình.
Abélard:
Ngay
từ đầu, các trường Đại học mọc
lên ở nơi nào quần tụ nhiều thầy…
Merleau-Ponty:
Và
vì thế một Đại học đường không
bao giờ chết sau một chén thuốc cigue…
Socrate:
Tôi
hiểu tại sao bạn Conant nói rằng
Đại học là những trường sở. Mỗi trường Đại học là một cơ sở, một định
chế không
phụ thuộc vào một người nào, dầu người ấy là sáng lập, cũng không gò bó
vào một
dòng tư tưởng và không thu hẹp ở một thời gian. Nhưng còn người đi học
thì sao?
Người đi học phải chăng cũng là một yếu tố quan trọng của một học đường?
Abélard:
Người
đi học thì thời nào cũng vẫn
là người đi học. Ở khắp mọi nơi đến, lúc nào cũng là người trẻ tuổi, tâm
hồn ở
rộng để đón tất cả những hạt giống mới, với sự thèm khát hiểu biết, với
tham
vọng biến đổi cuộc đời. Họ cùng với các thày dạy, họp thành những
“Phường” có
những danh hiệu khác nhau.
Socrate:
Phường
là gì?
Merleau-Ponty:
Phường
là một hình thức tổ chức nẩy
nở trong những văn minh Trung cổ. Những người cùng chung một hoạt động
hội lại
với nhau để tự cai trị, để giữ những quyền lợi chung và để dạy những
người trẻ
tuổi muốn học nghề.
Socrate:
Như
phường thợ đóng giày, phường
buôn vải hay phường thầy thuốc, có phải không?
Merleau-Ponty:
Đúng
thế.
Abélard:
Các
phường sinh viên bao gồm cả thầy
và trò, học cùng nhau, hỏi lẫn nhau, che chở nhau, giúp đỡ nhau.
Socrate:
Thời
nay có còn thế không?
Merleau-Ponty:
Các
phường đã mất cùng với xã hội
xưa; nhưng cái tinh thần đoàn kết vẫn còn sống ở các trường Đại học xứng
đáng
với tên ấy. Với quan niệm “Đại học là cái học suốt đời”, giáo sư thời
nay càng
gần sinh viên hơn bao giờ hết và khi cần vẫn sẵn sàng “xuống đường” cùng
với các
sinh viên để đòi hỏi tự do của trí thức và tranh đấu cho những quyền lợi
chính
đáng của thanh niên học hỏi.
Conant:
Cũng
nhờ đoàn kết ấy mà ở Đại học,
sự tưởng tượng được quy tụ với sự hiểu biết một cách thường xuyên.
SỰ CHUNG ĐỤNG CỦA NHIỀU
THẾ-HỆ-TRÍ-THỨC
Socrate:
Bạn
Conant có thể giảng nghĩa rõ hơn
được không?
Conant:
Tuổi
trẻ phải chăng là tuổi giàu
tưởng tượng, nhiều sáng kiến táo bạo nhưng thiếu kinh nghiệm và hiểu
biết?
Socrate:
Tôi
nhận điều này là đúng.
Conant:
Còn
thầy dậy, thường là những nguời
hiểu rộng biết nhiều, kinh nghiệm vững chãi, nhưng nhiều khi đã bắt đầu
nhuốm
tuổi và cằn cỗi?
Socrate:
Tuy
nhiên cũng có người, học hỏi tuy
nhiều mà vẫn giữ được sự bồng bột của một trí tuệ còn trẻ.
Conant:
Các
trường Đại học quý chuộng những
người này như những bảo vật , và nếu Socrate có thể tới làm giáo sư ở
Harvard
được, thì chúng tôi sẵn sàng trả lương rất hậu và dành cho tất cả cá
điều kiện
để làm việc.
Merleau-Ponty:
Thực
đúng là một người Mỹ !
Conant:
Dù
sao sự chung đụng của những trí
thức trẻ và dồi dào tưởng tượng với những người giàu kinh nghiệm và hiểu
biết
tạo ra ở các trường Đại học một bầu không khí chứa đựng rất thuận lợi
cho sự
cấu tạo và thực hiện những ý tưởng mới. Một nhà triết học dạy ở trường
Harvard
, ông Whitehead, có nói rằng: “Trường Đại học truyền thụ sự hiểu biết,
nhưng
truyền thụ bằng cách khêu gợi tưởng tượng … Một trường Đại học mà không
thành
công được trong việc ấy thì không có lý do gì để hiện hữu. Cái không khí
khích
lệ ấy, do sự học hỏi và suy xét với trí tưởng tượng hình dung, làm biến
đổi tất
cả sự hiểu biết.”
Socrate:
Biện
chứng này không giống cách biện
chứng của tôi, nhưng không phải là không nghe được. Bạn Conant muốn nói
rằng:
những trường sở Đại học trước hết là những nơi để người trước dắt người
sau,
người sau đẩy người trước, có phải không? Và điều đáng khuyến khích là
những
công cuộc học hỏi tìm tòi ở Đại học chính là những cuộc cộng tác và sự
chung
sức của thầy và trò?
Conant:
Tôi
không biết đây có phải là một
viễn quả của tổ chức những phường sinh viên ở thời Trung Cổ hay không?
Nhưng
theo ý tôi, trường Đại học là nơi chung đúc những lớp trí thức mới bằng
các
dùng sự vững chãi tinh thần của các ông thầy làm những cọc trụ để uốn
nắn tuổi
trẻ cho vươn lên cao thẳng đúng chiều; đồng thời, lại nhờ được cái sinh
lực dồi
dào của những người trẻ tuổi để khích động những người đã tiến hơn vài
bước và
đang muốn ngừng lại với những thành công tạm thời.
Socrate:
Chúng
ta đã biết Đại học bắt đầu như
thế nào và trong thực tế là gì. Đại học là những trường sở ở đó lớp này
qua lớp
khác, thầy và trò cùng học hỏi, cùng tiến tới, trong sự đoàn kết tâm trí
. Thầy
chỉ là những người đi học đã nhiều tuổi và biết nhiều, trò thì là những
bậc
thầy của ngày mai. Như thế đã đủ định rõ thế nào là Đại học chưa?
MỤC ĐÍCH CỦA ĐẠI HỌC
Tăng
Tử: Cái học của Đại học dùng làm gì ? và
đạo của Đại học là gì?
Merleau-Ponty:
Chúng
tôi xin được lĩnh giáo trước
về cái Đạo của Đại học theo Khổng Khâu và cái công dụng của Đại học
trong Khổng
giáo.
Abélard:
Như
thế, chúng tôi sẽ có thể so sánh
và biết được cái hay cái dở của hai nền tảng Đại học xưa và nay, và có
lẽ tìm
được chân lý của một nền Đại học lý tưởng.
Merleau-Ponty:
Tôi
xin Abélard hôm nay hãy hoãn
không bàn Sic
et Non về vấn đề này nữa. Bữa nay chúng ta
chỉ tìm hiểu Đại học mà thôi.
Tăng
Tử: Than ôi ! Đạo của Khổng phu tử đã bị
người đời sau làm sai lạc đến nỗi rằng lời thực của Phu tử cũng không
còn
nguyên vẹn nữa. Tôi nhớ rằng Phu tử dạy Thái Học tức là cái học bao gồm,
mà về
sau người ta chép là Đại học, rồi giảng như Chu Hi là cái học cho người
lớn !
Hay là cái học cho người chấp chính ! Và các Nho gia sau nữa lại mâu
thuẫn đến
nỗi dùng sách Đại học làm cuốn sách đầu tiên để bước vào Nho giáo !
Đạo của Đại học là ở sự làm sáng cái
đức sáng của trời cho và coi người khác như chính bản thân.
Socrate:
Ở
điểm này, đạo của Khổng Khâu cũng
không xa ý nghĩ của tôi. Và tôi nghĩ rằng nếu trong hai việc này, ta đạt
được
đến cái Chí Thiện thì …
Tăng
Tử: Khổng tử cũng nói đúng như thế: tại
chỉ ư Chí Thiện.
Merleau-Ponty:
Vậy
thì Đại học của Khổng tử là một
ngành của Triết học.
Abélard:
Nhưng
khác ở chỗ Khổng học là cái
học để tu thân còn Triết học là cái học để tìm hiểu chân lý bằng cách
suy luận.
Merleau-Ponty:
Khác
nhau cái khác của Đạo và Học.
Conant:
Tôi
xin phép trở về với vấn đề Đại
học. Theo thiển ý, giá mà Khổng tử nói là “ Đại học chi đạo, tại…tân
dân”, chứ
không phải là “tại thân dân”, thì có lẽ cũng không xa quan niệm của
chúng tôi
về Đại học là mấy.
Tăng
Tử: Chính là sau tôi, có kẻ sửa chữ thân
dân thành tân dân, và cũng chính Chu Hi lại nói rằng tân dân là đúng,
thành ra
cho đến nay hậu thế vẫn lầm. Làm như Tăng này và các môn đồ của Tăng
không viết
nổi được chữ thân ! Thân,nghĩa là yêu mà gần, nhưng thời xưa chữ thân
còn giữ
cái nghĩa mạnh, cái nghĩa nguyên thủy của nó, là coi như chính thân
mình.
Conant:
Như
vậy, theo ý Tăng Tử, Đại học
ngày nay không phải là Đại học hay Thái học của Khổng Tử ?
Tăng
Tử: Tôi nghĩ rằng không.
Conant
và Merleau-Ponty: Tôi cũng nghĩ thế.
Socrate:
Thế
thì chúng ta có thể lặp lại được
câu hỏi lúc nãy của Tăng tử.
Tăng
Tử: Rằng Đại học bây giờ dùng làm gì ?
Có công dụng gì ? Câu hỏi thứ hai về Đại học chi Đạo, tự nhiên không còn
nữa.
Conant:
Tôi
trả lời một phần câu hỏi này:
Trường Đại học là nơi đào luyện những trí thức mới, nghĩa là những người
lãnh
đạo tinh thần và chỉ huy các hoạt động trong xã hội.
Socrate:
Lãnh
đạo việc bảo vệ bờ cõi, như cái
trường lý tưởng mà Platon đề nghị có phải không ? Các bạn chắc đều biết
rằng
Platon đã muốn có một nền giáo dục đặc biệt cho những người được chọn để
giữ
nước, trong cuốn Cộng
hòa luận. Platon còn dám gán cả ý nghĩ ấy cho
tôi, tuy tôi không khi nào nghĩ thế.
Tăng
Tử: Tây phương cũng giống Đông phương cả
ở những điểm ấy hay sao ?
Conant:
Nước
nào cũng có những trường kêu là
Đại học Quân sự, từ nước Mỹ, nước Nga, cho đến những nước như Việt Nam ;
nhưng
thường thì những trường này biệt lập chứ không nằm trong những trường
Đại học
của chúng tôi vì những lý do an ninh không giống những lý do mà Platon
đã nêu
lên.
Socrate:
Thế
còn lãnh đạo tinh thần và lãnh
đạo hoạt động của xã hội thì sao ?
Conant:
Trong
cái thế giới phức tạp ngày
nay, sự sống còn của một nước tùy thuộc rất nhiều ở sự thịnh vượng chung
và ở
sự đồng tâm sáng suốt của dân trong nước.
Socrate:
Thời
Thượng cổ cũng vậy.
Abelard:
Thời
Trung cổ cũng thế.
Tăng
Tử: Á Đông cũ không khác.
Merleau-Ponty:
Nhưng
ngày xưa, sự thịnh vượng chỉ
tùy thuộc vào quân đội mà thôi. Quân đội mà hùng mạnh thì chiếm cứ được
nhiều
đất đai và bắt được nhiều nô lệ để phục dịch: đó là sự thịnh vượng ngày
xưa.
Hơn thế nữa, ngay xứ mà thịnh vượng không có quân đội hùng mạnh thì chỉ
chóng
làm miếng mồi ngon cho các lân bang. Còn sự đồng tâm của dân trong nước
là một
điều mà những người cầm quyền thời xưa gọi là vua hay hoàng đế ,bạo chúa
hay
thủ lãnh, hay bất cứ gì đi nữa, cũng đều không cần biết tới, miễn là có
một số
quân tinh nhuệ dưới chướng để bảo vệ cho mình là đủ.
Chúng tôi thời nay là những người
thừa hưởng gia tài của thế kỷ thứ 18. Ở thế kỷ này có hai việc xảy ra:
một là
cuộc Cách mạng Kỹ nghệ, hai là cuộc Cách mạng Pháp.
Conant:
Và
Cuộc Cách mạng Mỹ nữa. Đúng như
thế, vì sự thịnh vượng trước hết là kết quả của những khám phá khoa học
và sự
áp dụng kỹ thuật.
Merleau-Ponty:
Và
kết quả của những cuộc Cách mạng
chính trị hay xã hội là sự thức tỉnh của quần chúng trước những vấn đề
công
quyền.
Socrate:
Đại
học phải chăng là chỗ để khám
phá khoa học , để đào tạo kỹ thuật gia và để nghiên cứu những vấn đề
công quyền
và công ích ?
Conant:
Nếu
chúng ta thêm vào đó một điểm
nữa là ở Đại học, trong bất cứ khoa nào, lúc nào người ta cũng hướng về
biên
giới của sự hiểu biết để thăm dò những vùng đất mới, thì có lẽ chúng ta
đã nói
hết công dụng của Đại học trong thời đại này.
Abélard:
Sự
lãnh đạo tinh thần phải chăng
cũng ở những điều ấy ?
Merleau-Ponty:
Khoa
học, kỹ thuật, luật pháp, kinh
tế , đã đều thành ra những phần quan trọng của tinh thần, đối với con
người của
thế kỷ thứ hai mươi. Nhưng còn văn chương, mỹ thuật, triết học, văn hóa
nữa, là
những hoạt động mà người ta dễ công nhận là “tinh thần” hơn là những
khoa quan
trọng ở Đại học.
Abélard:
Còn
tôn giáo, tức là vấn đề tâm linh
?
Merleau-Ponty:
Đã
từ lâu rồi, khoa thần linh học,
với tất cả những gì đòi hỏi lòng tin nhiều hơn là sự hiểu biết, đã tách
rời ra
khỏi các trường Đại học và thu về những trường mở riêng cho các tu sĩ
của các
tôn giáo. Ở các trường Đại học, nếu người ta nói đến những vấn đề ấy,
thì tức
là nói triết lý. Các trường Đại học không phụ thuộc đạo nữa.
Abélard:
Người
ta đã đi xa quá, từ khi tôi
bắt đầu đem triết lý vào thần linh học.
TINH THẦN ĐẠI HỌC
Tăng
Tử:
Có
một điều mà Tăng này chưa thấu đáo, là ở Đại học ngày nay chia ra nhiều
khoa
như thế thì làm sao có thể đạt tới được chỗ “quán chi”.
Conant:
Câu hỏi của Tăng tử
là một câu hỏi rất trọng hệ, nhưng với câu này chúng ta đã sang một mục
khác về
tinh thần Đại học.
Socrate:
Vậy
thì ta bàn luôn về tinh thần Đại học.
Abélard:
Đại
học là những trường sở, là những khối hay những phường sinh viên, nhưng
trường
Đại học là thực sự, hiện hữu trong thực tế. Nếu thế thì tinh thần Đại
học là
gì, nếu không phải là cái Danh chung…
Tăng
Tử:
…
cái Đức
Socrate:
…
cái Cứu cánh hay Ý tưởng.
Merleau-Ponty:
Tôi
nghĩ rằng chúng ta không nên quá thiên về một triết thuyết nào cả, dầu
là của
Khổng giáo, của Socrate hay của Abélard. Chúng ta hãy thử phân tích cái
tinh
thần Đại học xem đã.
Tăng
Tử:
Xin
được nghe.
Merleau-Ponty:
Thực
ra thì có lẽ không có một điều gì mà chúng ta chưa nói đến. Sự nẩy nở
của Đại
học, từ lúc khởi thủy ở Thế kỷ thứ Mười Hai đến nay đã bộc lộ ra một
tinh thần
thuần nhất rất đặc sắc., trong một xã hội phi lý và mập mờ . Chính là
nhờ ở cái
tinh thần này mà một phần nào có được sự ổn định trong xã hội, đồng thời
thúc
đẩy những biến đổi làm cho xã hội tiến bộ dần dần và mỗi ngày mở rộng
hơn.
Socrate:
Tôi
có cảm tưởng như Merleau- Ponty cũng đang đắm mình trong một triết
thuyết. Phải
chăng đây là triết lý hiện sinh hay là triết lý của phi lý ?
Conant:
Tôi cũng nghĩ như
Socrate; tuy nhiên, bỏ ra ngoài những chữ quá đặc biệt của triết học đi,
tôi
cũng gần hoàn toàn đồng ý với Merleau-Ponty.
Socrate:
Tôi
muốn xin phép được trở lại những đường lối cổ lỗ của tôi. Merleau-Ponty
nói
rằng ta đã chạm đến vấn đề tinh thần Đại học rồi. Có phải khi chúng ta
nói rằng
ta ở Đại học chia ra nhiều khoa chăng ?
Conant:
Đại học chia ra nhiều
khoa vì tới một trình độ nào đó người ta phải chuyên môn, nghĩa là thu
hẹp sự
học và sự làm của mình trong một địa hạt nhỏ để sực học được đến nơi và
công
việc được tinh vi vững chãi,
Tăng
Tử:
Không
thể cách trí và quán chi được nữa chăng?
Conant:
Ở trong thực tại của
thế giới ngày nay, đó là một điều không thể thực hiện được nữa, nếu hai
chữ ấy
được hiểu là biết hết cái biết của người ta và bao trùm được hết cái học
và cái
làm của thiên hạ.
Tuy
nhiên, ở
Đại học không có cái nguy hại của sự chuyên môn hẹp hòi và quá đáng. Đây
là một
điểm rất quan trọng trong tinh thần Đại học. Ở trong bất cứ ngành nào và
ngay ở
những trường hợp sự chuyên môn đưa tới một trình độ rất cao, sự học ở
Đại học
vẫn có những cửa ngõ bỏ ngỏ để sự hiểu biết của mỗi người được mở rộng
sang cả
những phạm vi khác của sự hiểu biết.
Socrate:
Có
thể được không?
Conant:
Những cố gắng liên
tiếp của Đại học cũng đã có khá nhiều kết quả.
Merleau-Ponty:
Vả
lại chúng ta cũng không nên quên rằng khi đã tới một trình độ nào đó,
dầu chỉ
là ở trong chuyên môn, tri thức của ta cũng mở rộng ra nhiều ở những điạ
hạt
liên quan, vì sự tương đồng của nhiều điều căn bản.
Conant:
Hơn nữa, sự tổ chức
một trường Đại học thường tập hợp tất cả các khoa trong cơ sở, đề cho
luôn luôn
có những sự gặp gỡ, trao đổi và cộng tác rộng rãi khoáng đạt giữa các
ngành của
sự hiểu biết và giữa các cá nhân làm việc trong Đại học.
Socrate:
Luật
khoa gần gụi được với Văn khoa ?
Abélard:
Văn
khoa qua được Triết lý ?
Socrate:
Triết
lý nhìn sang được Khoa học ?
Abélard:
Khoa
học chung sống với Y khoa ?
Socrate:
Y
khoa đụng chạm đượcvới Luật khoa ?
Abélard:
Và
tất cả các khoa đều có thể soi sáng nhau, học hỏi nhau, góp sức với nhau
?
Conant:
Đúng thế. Ở Đại học,
sự học tụ chứ không tán, hợp chứ không ly, và nhờ thế mà có thể thực
hiện được
sự chuyên môn mà không mất hết cái ý quán chi.
Merleau-Ponty:
Hơn
thế, sự chung đụng tạo ra bầu không khí rất thuận lợi cho sự nẩy nở
những quan
niệm mới và cho sự tìm tòi.
Socrate:
Đây
có lẽ khác tinh thần Đại học mà Conant có nói chạm tới lúc nẫy: sự học
của Đại
học luôn luôn hướng về những địa hạt vẫn còn tối tăm, chưa được khai
thác.
Merleau-Ponty:
Phải
rồi cái học ở Đại học được đưa tới chỗ cùng cực của sự biết, đến những
điều
người ta chưa biết.
Tăng
Tử:
Tử
viết: Tri chi vi chi tri, bất tri vi bất tri, thị tri dã. Biết là biết,
không
biết là không biết, thế là biết vậy.
Merleau-Ponty:
Câu
nói của Khổng tử quả đã làm sáng được thế nào là thực học. Nhưng không
những
sinh viên phải có thực học, lại còn phải cố gắng đặt được những câu hỏi
xác
thực về những điểm “bất tri”. Sự học và sự hỏi, với một tầm quan hệ
ngang nhau,
luôn luôn đi sát với nhau để bổ túc lẫn nhau.
Conant:
Và sự tìm tòi đi
theo. Tìm tòi chính là một hoạt động biểu hiệu cho tinh thần Đại học.
Merleau-Ponty:
Thực
ra thì đặt được một câu hỏi tức là đã gần giải quyết được vấn đề rồi.
Abélard:
Có
một điều gì có thể có một giải pháp vĩnh viễn không?
Merleau-Ponty:
Dĩ
nhiên là không. Các câu hỏi phần nhiều kế tiếp nhau, xong câu này lại lộ
ra câu
khác, dần dần đưa đến mộ tổng hợp bao quát, và cũng có khi đưa tới một
kết quả
bất ngờ , hoàn toàn trái ngược, làm đảo lộn tất cả những căn bản cố
định.
Conant:
Đại học chính là nơi
tổ chức những sự học hỏi hướng về chỗ vô định, ngõ hầu làm lùi những
điểm còn
tối tăm trong sự hiểu biết. Ở đây trí tò mò, óc sáng kiến được nuôi
dưỡng uốn
nắn để thực hiện những khám phá và những phát minh mới lạ…
Merleau-Ponty:
…
để cấu tạo những quan niệm phì nhiêu nghĩa lý, để xây dựng những phương
pháp
hay tạo tác những phương tiện hiểu biết tân kỳ.
Socrate:
Ta
có thể gọi điều này là óc thám hiểm.
Conant:
Hay là tinh thần tiến
bộ.
Merleau-Ponty:
Hay
là sự bất mãn. Đó là một điểm rất quan trọng trong tinh thần Đại học. Sự
tiến
bộ của loài người, ở tất cả các phương diện, hoàn toàn nhờ ở sự bất mãn
của một
số người. Đại học là quê hương của sự bất mãn, và vì thế đã là nơi ấp ủ
những mầm
mống của nhiều tiến bộ, trên địa hạt xã hội,văn hóa cũng như khoa học.
Socrate:
Có
gặp trở lực gì ở những người cầm quyền không?
Abélard:
Ngay
từ đầu khi các trường Đại học mới phôi thai, sinh viên đã phải chịu
những hành
hạ của cảnh sát chính quyền.
Merleau-Ponty:
Còn
giáo sư thì không những là bị bắt bớ giam cầm, còn có khi bị Giáo hoàng
phế bỏ
ra ngoài đạo, như chính trường hợp của Abélard. Lịch sử tranh đấu của
Đại học
đã có những trang đẫm máu; và nhờ thế ngày nay, sự tự do tư tưởng mới
được công
nhận là một quyền bất khà xâm phạm ở Đại học đường.
Abélard: Bất khuất và
tự do
cũng là những điểm quan hệ của tinh thần Đại học. Sự giảng dạy tự do. Sự
tìm
tòi tự do. Sự can đảm của tinh thần.
Socrate:
Sự
tự do có thể đi đến đâu ? Có giới hạn gì không ?
Merleau-Ponty:
Sự
tự do ở Đại học có thể đi xa lắm và chỉ có giới hạn là sự thật. Vì sự
học ở Đại
học luôn luôn đi sát biên giới của sự hiểu biết và sự tìm tòi có nghĩa
là vượt
qua biên giới, nên bất cứ lúc nào cũng có thể gây nên sóng gió nếu gặp
những
người cầm quyền câu nệ hẹp hòi, dù trong phạm vi thế quyền hay thần
quyền. Hơn
nữa, tất cả cái học ở Đại học, kể cả những khoa trừu tượng nhất, đều có
gốc
trong sự thực và chứa đựng những công việc thực tế. Ở đây tri và hành
quấn quýt
lấy nhau, dựa vào nhau, thúc đẩy nhau. Mỗi quan niệm mới có thể là một
quan
niệm cách mạng, về vật lý, sinh lý, hay chính trị kinh tế, hay triết học
và văn
chương cũng thế.
Tăng
Tử:
Tri
hành hợp nhất là một ýtưởng hệ trọng; Đại học có cả sự biết và làm không
?
Merleau-Ponty:
Thực
ra thì cái vạch ngăn cách sự biết và làm rất mỏng manh và gần như là
không có.
Có khi việc làm đi trước cái biết, có khi biết đã rồi mới làm sau. Ở
trong cái
này đã có cái kia rồi, nên phân biệt tri và hành là giả tạo. Auguste Comte ngày
trước
cũng đã nói: “Hiểu, do đó biết trước, biết trước do đó hành động.”
Nhưng
mà
người ta dễ dàng công nhận cái quyền tự do hiểu biết và tìm tòi ở Đại
học bao
nhiêu thì người ta khó khăn đối với sự tham gia hoạt động của người Đại
học bấy
nhiêu.
Socrate:
Ở
tất cả các lãnh vực hay chỉ riêng về mặt chính trị thôi ?
Merleau-Ponty:
Bắt
đầu thì chỉ riêng về phương diện Tôn giáo. Tôn giáo ở thời Trung cổ chi
phối
hầu hết tư tưởng của người ta: giảng triết lý có thể là phản đạo, cũng
như nói
là trái đất tròn hay nói rằng máu lưu thông từ tim qua phổi.
Sự nghi
ngờ
về phương diện chính trị mới có trong thời gian gần đây chứ chưa lâu và
hiện
nay cũng vẫn còn. Đó là kết quả sự phát xuất những chủ nghĩa chính trị.
Những
cuộc thanh lọc trong Đại học đã lên tới cực điểm ở những chính thể độc
tài, tự
coi mình là độc quyền nắm giữ chân lý, như ở Nga sau cuộc cách mạng
1917, ở Đức
sau khi Hitler cướp chính quyền. Nhiều nước hiện nay cũng bắt chước
những lề
lối ấy, vì sợ rằng một vài giáo sư Đại học có thể lãnh đạo được một số
thanh
niên và tạo ra một luồng gió đối lập hại cho chính quyền đang tại chức.
Socrate:
Ngày
sinh thời của tôi đã có vấn đề ấy rồi.
Merleau-Ponty:
Họ
quên mất rằng những biến động xã hội có thể sâu rộng sau một phát minh
mới về
khoa học, nhiều hơn là vì chính kiến của giáo sư. Chẳng hạn, nếu không
có cuộc
cách mạng kỹ nghệ và sự bành trướng quá đà của kỹ thuật trong những năm
khởi
thủy của nền kinh tế máy móc, thì sẽ không phát sinh ra một giai cấp vô
sản và
cũng làm gì có Karl
Marx và
cộng sản chủ nghĩa ? Nếu thời đại của chúng ta không chế phục được
nguyên tử
năng và chế tạo được óc điện tử, biết đâu cục diện thế giới đã chẳng hòn
toàn
đảo lộn ?
Socrate:
Lúc
nãy Merleau-Ponty nói
rằng
Đại học là một yếu tố để ổn định xã hội. Bây giờ lại cũng Merleau-Ponty nói
rằng tất
cả các ngành Đại học đều có thể thúc đẩy được những cuộc biến động sâu
rộng
trong xã hội. Như thế có mâu thuẫn không?
Merleau-Ponty:
Mới
nghe qua, có thể là hai ý tưởng trái ngược nhau, nhưng theo tôi, hai ý
tưởng ấy
bổ xung cho nhau chứ không tiêu hủy nhau. Vì rằng không có một xã hội
nào ngừng
đọng hết, nhưng không ai biết xã hội ngả về hướng nào cho đến khi xây
dựng được
một nền Đại học vững chắc.
Conant:
Đại học không phải là
những cái đảo ở giữa xã hội. Đại học nhận cái trách nhiệm của mình đối
với xã
hội. Ngược lại, xã hội cũng công nhận chức vụ hướng đạo và địa vị tiền
phong
của Đại học. Đó là sự liên quan giữa Đại học và xã hội. Đó cũng là một
điểm
quan trọng trong tinh thần Đại học. Ta tạm gọi là tinh thần trách nhiệm
của Đại
học.
Abélard:
Tuy
vậy, người ta vẫn trách rằng Đại học là những cái tháp ngà ngăn cách trí
thức
với dân chúng.
Conant:
Những lời trách ấy sẽ
không còn nữa một khi người ta hiểu rằng những cái tháp ngà ấy càng cao
bao
nhiêu thì sự tiến bộ của cả nước càng nhanh bấy nhiêu. Khi Einstein khám
phá ra
luật căn bản của sự tương đối mà chỉ có vài người trong giới khoa học
hiểu
được, có ai ngờ rằng đó là chìa khóa để giải phóng nguyên tử năng và để
chinh
phục không gian ? Khi các nhà bác học cặm cụi trong gian phòng thí
nghiệm để
tìm cách cấy những tế bào của thận con khỉ, ai biết trước được rằng
những thí
nghiệm này mở đường cho ta chế phục được siêu vi trùng ? Nếu nền Đại học
trong
một nước thấp lè tè ở trình độ những người nào đó, đang trách rằng cái
học Đại
học viển vông hay cao kỳ, thì thực là một điều đáng buồn cho cả nước. Ở
nước
tôi, từ khi lập quốc, chúng tôi, cá nhân cũng như chính phủ, đã đầu tư
rất
nhiều vào các trường Đại học để cho Đại học có những phương tiện, để tạo
ra một
đời sống Đại học và xây dựng xã hội Đại học cho xứng đáng, và chúng tôi
rất lấy
làm hãnh diện với nền Đại học của chúng tôi.
XÃ HỘI ĐẠI HỌC
Abélard:
Conant
quan niệm xã hội Đại học như thế nào ?
Conant:
Tôi là một người Mỹ.
Theo cái truyền thống của nước Mỹ từ khi độc lập, tôi nghĩ rằng chỉ có
xã hội
dân chủ mới có đủ điều kiện để sống trường tồn. Socrate chắc là không
nghĩ thế.
Socrate:
Ý
kiến của tôi không quan hệ trong thế giới ngày nay.
Conant:
Xã hội Đại học tất
nhiên cũng phải là một xã hội xây dựng trên tinh thần dân chủ. Không
phải là
trong xã hội này, người ta có quyền lập đảng để đòi quyên lợi, hay vài
năm một
lần đi bỏ phiếu vào trong thùng để bầu một người đại diện đâu. Như thế
chỉ có
dân chủ ở hình thức. Trong một nước lớn với đủ các lớp người, tất nhiên
phải
dùng đến những hình thức xuống cấp ấy. Trong cái xã hội nhỏ và chọn lọc
của Đại
học, đời sống dân chủ phải ở trong tinh thần, nghĩa là mỗi người đều có
trách
nhiệm tương xứng với khả năng của mình, và xã hội thì là của chung, mở
rộng cho
tất cả những người tài đức.
Socrate:
Như
thế là công bằng, và tôi đồng ý rằng công bằng là đức tính quan hệ nhất
trong
một nước.
Conant:
Chúng tôi nghĩ đấy là
dân chủ. Đại học phải là một xã hội mở, không có sự kỳ thị gì…
Merleau-Ponty:
Kể
cả sự kỳ thị chủng tộc ?
Conant:
Kể cả kỳ thị chủng
tộc, kỳ thị nam nữ, kỳ thị giai cấp hay bất cứ một cái gì ở quá khứ hay
tuơng
lai đã làm hay sẽ làm chia rẽ loài người và làm ta thiệt những tài năng
một
cách phi lý. Ở Đại học chỉ có một tiêu chuẩn là tài năng để định giá trị
của
một người. Bất cứ ai, mặc dầu là sinh trưởng ở một nơi sang hay hèn, da
trắng
hay có mầu, cũng vào được Đại học và trở nên những người lãnh đạo. Đây
là cái
nguyên tắc của xã hội mới, của dân chủ. Đại học góp phần rất nhiều vào
sự xây
dựng dân chủ bằng cách mở rộng những vách ngăn trong trong xã hội lớn,
và dĩ
nhiên là chính Đại học cũng phải là một xã hội dân chủ lý tưởng.
Merleau-Ponti:
Tinh
thần dân chủ thấm nhuần Đại học;
cách dạy học, phương thức tổ chức công việc, sự thảo luận tự
do,
tinh thần trách nhiệm, tất cả đều hướng về xây dựng dân chủ.
Socrate:
Trời
đã gần sáng. Chúng ta ngồi đàm luận với nhau cũng khá lâu rồi. Tôi cảm
ơn các
bạn đã góp ý, một đôi lúc rất là nhiệt thành, về một vấn đề mà tôi không
biết.
Tăng
Tử:
Trước
khi chia tay, Tăng Tử muốn hỏi thêm một lời: Chúng ta đã xét về Đại học
Từ Âu
sang Mỹ; không biết rằng những nước nhỏ hay những nước mới, có thể có
một nền
Đại học theo đúng tinh thần Đại học hay không ?
Merleau-Ponty:
Tinh
thần Đại học khôngphải một ngày mà tạo ra được. Sau tám trăm năm, Đại
học mới
thực sự là trưởng thành.
Conant:
Nhưng những nước mới
không bắt buộc phải theo đúng vết xe của chúng tôi và phạm lại cả những
lỗi lầm
của chúng tôi trong lịch sử. Tất cả những nước mới độc lập hay khai quốc
đều có
ngay những trường Đại học. Ngay từ đầu, có lẽ cũng chưa thể có được tinh
thần
Đại học, cũng như ở nước tôi cách đây năm muơi năm, nhưng rồi sẽ có. Chỉ
có
chuyện chóng hay chầy, và sự đó là tùy ta.
GS TRẦN
NGỌC
NINH
Sài
Gòn, Mai
1964